Poradnik prawny dla opiekunów wolontariatu szkolnego

Zebralismy w jednym miejscu najczęściej powtarzające się pytania dotyczące formalnych aspektów wolontariatu. Pamiętajcie też, że zawsze możecie skorzystać z pomocy indywidualnej na dyżurze telefonicznym (we wtorki w godz. 15.00-17.00, tel: 659 62 03, wew. 128) lub przez skrzynkę wolontariat@ceo.org.pl. Umawiamy nauczycieli także na spotkania indywidualne z ekspertami od wolontariatu. 

1. W jakich krajowych dokumentach prawnych zapisane są zalecenia dla szkoły dotyczące organizacji wolontariatu?

Podstawowym dokumentem regulującym ogólne kwestie wolontariatu jest:

• Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. Nr 96, poz. 873 ze. zm.).

Definiuje ona m.in., czym jest wolontariat, kto może być wolontariuszem oraz kto może go organizować. Szkoła wskazana jest w ustawie jako jeden z podmiotów, który może organizować wolontariat.

Ponadto o wolontariacie mówią podstawowe ogólne dokumenty oświatowe. Są to:

• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. 2016, poz. 59)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 marca 2017 r. w sprawie przeprowadzania postępowania rekrutacyjnego oraz postępowania uzupełniającego do publicznych przedszkoli, szkół i placówek (Dz.U. z 2017 r., poz. 610)
• Rozporządzenie  Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla  szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością w stopniu umiarkowanym lub  znacznym, kształcenia ogólnego dla szkoły branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposobiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. 2017, poz. 356)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia (Dz.U z 2018 r., poz. 467)

Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe wskazuje główne zadania szkoły w zakresie tworzenia możliwości uczniom i uczennicom angażowania się w wolontariat.

Art. 1 pkt 12

System oświaty zapewnia w szczególności:

kształtowanie u uczniów postaw prospołecznych, w tym poprzez możliwość udziału w działaniach z zakresu wolontariatu, sprzyjających aktywnemu uczestnictwu uczniów w życiu społecznym;

Art. 68 pkt 5

Dyrektor szkoły lub placówki w szczególności: stwarza warunki do działania w szkole lub placówce: wolontariuszy, stowarzyszeń i innych organizacji, w szczególności organizacji harcerskich, których celem statutowym jest działalność wychowawcza lub rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły lub placówki;

Art. 85 pkt 6

Samorząd w porozumieniu z dyrektorem szkoły lub placówki może podejmować działania z zakresu wolontariatu.

Art. 85 pkt 7

Samorząd może ze swojego składu wyłonić radę wolontariatu.

Ustawa ta ponadto wskazuje na możliwość organizacji zajęć dydaktyczno-wyrównawczych i specjalistycznych dla uczniów mających trudności w nauce oraz innych zajęć wspomagających rozwój dzieci i młodzieży z zaburzeniami rozwojowymi,  jak również nadobowiązkowych zajęć pozalekcyjnych z udziałem wolontariuszy. W myśl ustawy wolontariuszami mogą być zarówno osoby z zewnątrz, które chcą świadczyć pomoc szkole, jak i sami uczniowie  i pracownicy danej szkoły, którzy mogą świadczyć wolontariat zarówno na rzecz szkoły jak i środowiska lokalnego tj. organizacji  pozarządowych innych instytucji publicznych.

Art. 109  pkt 3

Zajęcia wymienione w ust. 1 pkt 3, 5 i 6 mogą być prowadzone także z udziałem wolontariuszy.

Ta sama ustawa określa także kryteria postępowania rekrutacyjnego, wśród których znajduje się zapis:

Art. 134  pkt. 2

W przypadku  większej  liczby  kandydatów  spełniających  warunek,  o którym mowa w ust. 1 pkt 1, niż liczba wolnych miejsc w szkole, o której mowa  w ust.1, na pierwszym etapie postępowania rekrutacyjnego są brane pod uwagę  łącznie następujące kryteria: szczególne  osiągnięcia  wymienione  na  świadectwie  ukończenia  szkoły podstawowej: b) osiągnięcia  w zakresie  aktywności  społecznej,  w tym    na    rzecz  środowiska szkolnego, w szczególności w formie wolontariatu.

Zapis ten uszczegółowiony jest w Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 marca 2017 r. w sprawie przeprowadzania postępowania rekrutacyjnego oraz postępowania uzupełniającego do publicznych przedszkoli, szkół i placówek:

Art. 7

W przypadku przeliczania na punkty kryterium za osiągnięcia w zakresie aktywności społecznej, w tym na rzecz środowiska szkolnego, w szczególności w formie wolontariatu, o których mowa w art. 134 ust. 2 pkt 4 lit. b, art. 135 ust. 4 pkt 3 lit. b, art. 137 ust. 6 pkt 4 lit. b, art. 140 ust. 3 pkt 5 lit. b i art. 143 ust. 3 pkt 4 lit. b ustawy - Prawo oświatowe, przyznaje się 3 punkty.

W obu Rozporządzeniach  Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej ustawodawca wprost wskazuje wolontariat jako jedno z zadań wychowawczych i edukacyjnych szkoły na poziomie celów ogólnych kształcenia (w Załączniku nr 1):

Zadaniem  szkoły  jest:

• rozwijanie  postaw  obywatelskich  i społecznych uczniów, w duchu akceptacji i szacunku do drugiego człowieka;
• tworzenie warunków do rozwijania komunikacji  i współpracy w grupie (w tym w środowiskach wirtualnych);
• przygotowanie i zachęcanie do podejmowania działań na rzecz środowiska szkolnego i lokalnego, w tym do angażowania się w wolontariat;
• rozwijanie u uczniów kreatywności i przedsiębiorczości poprzez udział w projektach zespołowych lub indywidualnych oraz stosowanie innowacyjnych rozwiązań programowych,  organizacyjnych i metodycznych.

 

2. Czy zapisy te oznaczają obowiązek realizacji sformalizowanego wolontariatu w szkole (w ramach SU albo Koła/Klubu Wolontariatu)?

Nie, prawo krajowe nie nakłada obowiązku organizacji przez placówki oświatowe sformalizowanego wolontariatu. Niemniej jednak nakazuje tworzenie możliwości do działania w szkole wolontariuszy. Ponadto, jeśli to z inicjatywy samorządu uczniowskiego wpłynie wniosek o realizację działań wolontariackich oraz stworzenie rady wolontariatu, dyrektor musi stworzyć odpowiednie (w tym formalne, np. zgoda) do tego warunki.

3. Które akty prawa wewnątrzszkolnego powinny uwzględniać zapisy dot. organizacji wolontariatu?

Odpowiednie zapisy dotyczące wolontariatu powinny znaleźć się  we właściwych dla każdej placówki aktach prawa wewnątrzszkolnego – obligatoryjnie w statucie, dodatkowo, jeśli wynika to z diagnozy potrzeb – w szkolnym programie profilaktyczno-wychowawczym. O treści zapisów decyduje szkoła – zapisy jednak muszą być zgodne z Ustawą – Prawo oświatowe i innymi aktami krajowymi.

4. Jakie zapisy powinny się znaleźć w statucie i innych dokumentach szkolnych?

Możliwe zapisy ogólne w statucie

1. Szkoła zapewnia kształtowanie u uczniów postaw prospołecznych,  umożliwiając uczniom udział w działaniach z zakresu wolontariatu,
2. Wolontariat szkolny sprzyja aktywnemu uczestnictwu uczniów w życiu społecznym.
3. Szkoła może podjąć współpracę w zakresie wolontariatu z organizacjami pozarządowymi, fundacjami, których celem jest kształtowanie świadomości obywatelskiej,  postaw demokratycznych wśród młodzieży, upowszechnianie wiedzy historycznej, pielęgnowanie pamięci o ważnych wydarzeniach z historii Polski, ochronie dóbr kultury i dziedzictwa narodowego, pomocy słabszym i wykluczonym.
4. Podjęta współpraca  może dotyczyć organizacji zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia, dydaktyczno-wyrównawczych, specjalistycznych, organizowanych dla uczniów wymagających szczególnego wsparcia w rozwoju lub pomocy psychologiczno-pedagogicznej, rewalidacyjnych dla uczniów z niepełnosprawnością.
5. Dyrektor szkoły podejmuje współpracę w drodze porozumienia
    w uzgodnieniu z Rada Rodziców i SU.
6. Każdy uczeń szkoły może zostać wolontariuszem po uzyskaniu pisemnej zgody rodziców (opiekunów prawnych).
7. Wolontariusz to osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia podejmuje działania w obszarze pomocy koleżeńskiej, społecznej, życia kulturalnego i środowiska naturalnego.
8. Wolontariusze mogą podejmować działania w zakresie wolontariatu
    w wymiarze, który nie utrudni im nauki i wywiązywania się z innych obowiązków.

Możliwe zapisy szczegółowe dot. organizacji wolontariatu

Jeśli szkoła decyduje się na organizację wolontariatu w ramach SU:

1. Podejmowanie działań w zakresie wolontariatu uczniowskiego, ich organizację i realizację w szkole,  prowadzi Samorząd Uczniowski w porozumieniu z dyrektorem szkoły Samorząd Uczniowski ze swojego składu wyłania Radę Wolontariatu oraz  ustala strukturę Rady Wolontariatu i jej kompetencje w regulaminie.
2. Rada Wolontariatu pełni funkcję społecznego organu szkoły, który wybiera, opiniuje oferty działań, diagnozuje potrzeby społeczne w środowisku szkolnym i społeczności lokalnej.

Jeśli szkoła decyduje się na organizację wolontariatu w ramach koła/klubu:

1. Wolontariusze podlegają zrzeszeniu w szkolnym klubie wolontariusza, nad którym opiekę sprawuje nauczyciel szkoły.
2. Szczegółowe zasady działania Szkolnego Klubu Wolontariusza określa regulamin Klubu, opracowany przez nauczyciela będącego opiekunem Szkolnego Klubu Wolontariusza w uzgodnieniu z dyrektorem oraz Radą Wolontariatu i Radą Rodziców.

Przykładowe zapisy – Statut (SP nr 2 w Konstancinie-Jeziornie)

http://www.zs2-konstancin.edu.pl/sites/default/files/STATUT%20SZKO%C5%81Y.pdf

§ 3. Cele i zadania szkoły

12) w zakresie organizowania wolontariatu w szkole:

a) zapoznanie uczniów z ideą wolontariatu oraz jego propagowanie,

b) uczenie postaw szacunku i tolerancji wobec drugiego człowieka,

c) uczenie niesienia bezinteresownej pomocy w środowisku szkolnym i poza szkołą,

d) uwrażliwianie na cierpienie, samotność i potrzeby innych,

e) kształtowanie postaw prospołecznych,

f) kreowanie wizerunku szkoły jako centrum lokalnej aktywności,

g) podejmowanie  w  szkole  działań  w  zakresie:  pomocy  koleżeńskiej  w  nauce,  wsparcie  uczniów  niepełnosprawnych,  sprawowanie  opieki  nad  uczniami  klas  młodszych, praca na rzecz biblioteki szkolnej,

h) podejmowanie działań na rzecz środowiska

§ 26. Realizacja działań w zakresie wolontariatu w szkole

1. Wolontariusz  to  osoba,  która  ochotniczo  i  bez  wynagrodzenia  podejmuje  działania w obszarze pomocy  koleżeńskiej, społecznej, życia kulturalnego i środowiska naturalnego.  Każdy uczeń szkoły może zostać wolontariuszem po uzyskaniu pisemnej zgody rodziców  (prawnych opiekunów).

2. Wolontariusze mogą podejmować działania w zakresie wolontariatu w wymiarze, który nie  utrudni nauki i pomocy w domu.

3. Wolontariusze podlegają zrzeszeniu w szkolnym kole wolontariatu, nad którym opiekę  sprawuje nauczyciel szkoły. Nauczyciel czuwa, by działalność wolontariuszy była zgodna  ze statutem.

4. Działalność  szkolnego  koła  wolontariatu  opiera  się  na  zasadzie  dobrowolności i bezinteresowności.

5. Szczegółowe  zasady  działania  szkolnego  koła  wolontariatu  określa  regulamin  koła opracowany  przez  nauczyciela  będącego  opiekunem  szkolnego  koła  wolontariatu  w uzgodnieniu z dyrektorem szkoły.

Przykładowe zapisy - Szkolny program profilaktyczno-wychowawczy (SP nr 2 w Konstancinie-Jeziornie)

http://www.zs2-konstancin.edu.pl/sites/default/files/program%20wychowawczy.pdf

Najważniejsze cele wychowania i profilaktyki:

5) Propagowanie idei wolontariatu, rozwijanie i wspieranie działań na rzecz środowiska osób niepełnosprawnych.

 

5. Jakie inne procedury powinna wdrożyć lub adaptować szkoła, by ułatwić organizację wolontariatu?

Podczas organizacji wolontariatu powinny być wykorzystane już obowiązujące w szkole procedury (np. dot. zbierania zgód rodziców na udział uczniów w zajęciach pozalekcyjnych/wolontariacie, na przetwarzanie danych osobowych i wykorzystanie wizerunku, karty wycieczki itp.) – nie ma potrzeby tworzenia w tym zakresie dokumentacji.

Jedynymi dokumentami dodatkowymi powinny być:

• porozumienie szkoły jako organizatora wolontariatu z wolontariuszem (w przypadku osób niepełnoletnich – jego opiekunami prawnymi) – w przypadku organizacji wolontariatu szkolnego wewnątrz placówki;
• umowa współpracy pomiędzy szkołą a zewnętrznym organizatorem wolontariatu – w przypadku, jeśli to zewnętrzny podmiot organizuje i koordynuje szkolny wolontariat;
• jasne i zrozumiałe zasady zakończenia i docenienia wolontariatu (np. w statucie w części dot. systemu oceniania) – ważne jest to zwłaszcza w kontekście wpisywania na świadectwie informacji o szczególnych osiągnięciach uczniów w obszarze aktywności społecznej.

Przykładowe wzory dokumentów znajdują się na stronach:

https://ochotnicy.ceo.org.pl/materialy-dla-nauczycieli-aktualnosci/wolontariat-i-prawo-nagranie

 

6. Co to jest porozumienie i co powinno zawierać?

Porozumienie to dokument, na mocy którego wolontariusz wykonuje świadczenia na rzecz organizatora wolontariatu (w tym przypadku – szkoły). Czas trwania wolontariatu jest równy czasowi przewidzianemu w porozumieniu. Forma pisemna jest najbardziej korzystna ze względu na jej trwałość. Dla świadczeń wykonywanych powyżej 30 dni (czyli dla wolontariatu długoterminowego) sporządzenie porozumienia w formie pisemnej jest obowiązkowe.

W porozumieniu należy określić:

• zakres prac wolontariusza
• sposób i miejsce ich wykonywania
• czas współpracy (optymalnie, w przypadku szkolnego wolontariatu – cały rok szkolny)
• warunki rozwiązania porozumienia
• odpowiedzialność wolontariusza (nieobligatoryjne).

 

7 Z kim szkoła podpisuje porozumienie?

• Jeśli wolontariusz jest osobą powyżej 13 roku życia może sam zawrzeć porozumienie wolontariackie za zgodą rodziców lub opiekuna prawnego. Zgodę w formie pisemnej przedstawia przy podpisywaniu porozumienia. Możliwe jest oczywiście to, by rodzice/opiekunowie prawni podpisali razem z uczniem/uczennicą to porozumienie, tym samym też wyrażając zgodę na udział dziecka w wolontariacie (nie ma wtedy potrzeby zbierania dodatkowych zgód).
• Jeśli wolontariusz jest osobą poniżej 13 roku życia – w jego imieniu porozumienie musi zawrzeć rodzic lub prawny opiekun. Zachęcamy jednak do tego, by ci najmłodsi uczniowie także podpisywali porozumienie – w ten sposób w pełny sposób włączamy ich w odpowiedzialność za powierzone im działania (ma to wartość oczywiście przede wszystkim edukacyjną, nie prawną).
• Jeśli wolontariat w szkole organizowany jest – na mocy umowy współpracy - przez zewnętrzny podmiot (CARITAS, Świat na TAK) to on jest odpowiedzialny za podpisanie odpowiednich porozumień z uczniami.

 

8. Czy szkoła musi podpisywać porozumienie z wolontariuszami szkolnymi?

Co do zasady podpisanie porozumienia nie jest to obowiązkowe (chyba że taką wolę wyrazi wolontariusz) jeśli wolontariat obejmuje okres krótszy niż 30 dni roboczych. Uwaga! Wolontariuszowi, który wykonuje świadczenia przez okres nie dłuższy niż 30 dni, korzystający (czyli szkoła) zobowiązany jest zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków.

Obowiązek sporządzenia porozumienia na piśmie powstaje, gdy świadczenie wolontariusza będzie wykonywane przez okres dłuższy niż 30 dni. Uwaga! Tylko przy podpisanym porozumieniu obowiązek ubezpieczenia wolontariuszy przy świadczeniu dłuższym niż 30 dni przechodzi na skarb państwa.

9. Czy wolontariusze są ubezpieczeni?

Wolontariusze są ubezpieczeni od następstw nieszczęśliwych wypadków. 

Uwaga! W przypadku wolontariatu krótszego niż 30 dni obowiązek ubezpieczenia występuje po stronie organizacji, a więc szkoły!

Jeżeli korzystający zawiera z wolontariuszem porozumienie na czas przekraczający 30 dni to wolontariusz zostaje objęty  ubezpieczeniem z tytułu nieszczęśliwych wypadków na mocy ustawy z dnia 30 września 2002 r o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. 2002 Nr  199, poz. 1674).

Uwaga! Obowiązek ubezpieczenia wolontariuszy przy świadczeniu dłuższym niż 30 dni przechodzi na skarb państwa wyłącznie na podstawie pisemnego porozumienia.

 

10. Gdzie przekazujemy porozumienia z wolontariuszami?

Porozumienia z wolontariuszami stanowią dokumentację szkolną – są podstawą do monitorowania pracy wolontariuszy i jej docenienia w chwili zakończenia wolontariatu. Będą też niezbędne, jeśli dojdzie do wypadku – stanowią wtedy podstawę do ubiegania się o pokrycie kosztów leczenia i rehabilitacji.

Więcej informacji o aspektach formalno-prawnych znajduje się na stronach:

http://www.ochotnicy.waw.pl/baza-wiedzy?parent_id=18

https://ochotnicy.ceo.org.pl/materialy-dla-nauczycieli-aktualnosci/wolontariat-i-prawo-nagranie